Hoe een middeleeuwse deuntje een hit werd
Iedereen die in een koor zingt of gezongen heeft kent het vast wel (en anders van ‘horen zingen’) : het Latijnse kerstlied Gaudete … Het klinkt zo heerlijk middeleeuws en mystiek, temeer omdat je niet verstaat wat je zingt. Toch altijd weer een surprise dat de a-capella versie van Steeleye Span het meer dan 50 jaar geleden tot nr. 14 van de Engelse hitparade heeft geschopt (december1973):
Minder bekend is dat de tekst en melodie van dit lied (m.n. van de 4 coupletten) de 20ste eeuwse uitvoerders voor een probleem plaatsen, want in de oudste bekende druk (1582, Piae Cantiones) staan mooi de vier stemmen van het refrein genoteerd, maar bij de vier coupletten staan geen muzieknoten:
Dat heeft aanleiding gegeven voor een stroom aan suggesties, improvisaties, al dan niet gestaafd door bronnenonderzoek. Daarover straks nog wat.
Het lied begint aan zijn tweede leven (revival) in 1910 als de Anglicaanse priester/musicus James Woodward de Piae Cantiones (selectie) opnieuw uitgeeft (in een ‘fijne authentiek aandoende renaissancistische’ druk):
Zijn bedoeling was dat ze gezongen zouden worden (in kerk en school), dus moest hij ook een melodie voorzien voor de coupletten. Hij doet een voorstel (de melodie van Good king Wenceslas, trouwens) maar dat wordt geen succes. De doorbraak van dit lied komt er als de Clerkes of Oxenford (o.l.v. David Wulstan) in 1966 een KerstLP uitbrengen met o.a. die lied (kant B, nr. 6).
Dit is ongetwijfeld de meest bekende versie. Wulstan gebruikte een andere melodie dan Woodward had voorgesteld, en vergat te vermelden wat, waarom en hoe. Pas later werd duidelijk dat hij wel degelijk echt musicologisch speurwerk had gedaan. De melodie die hij liet zingen was afkomstig uit een Praags handschrift waar ze genoteerd staat bij een lied waarvan het 1ste couplet gelijk was aan het 3de van Gaudete. (het couplet over de poort van Ezechiel, zie onder). Een aardig détail is dat Steeleye Span, toen zij het lied ook wilden proberen, natuurlijk eerst grepen naar Wulstan’s versie, maar het begin en het eind hen blijkbaar niet goed beviel (of lag) en het hebben aangepast. Vandaar dat hun versie op de webpagina van Elam Rotem (Early Music Sources) netjes is getranscribeerd en naast Spangenberg (een oude versie van de melodie) en Wulstan is opgenomen :
Nieuwsgierig geworden naar het hele verhaal: kijk/luister dan naar de glasheldere uiteenzetting over dit lied van Elam Rotem op het Youtubekanaal van Early Music History. Leert u tegelijk heel wat bij over musica ficta (want de charme van het refrein, Gaudete, is dat die ontbreekt. Snapt u niet wat ik bedoel, kijk dan zeker naar de video). De 20ste eeuw begint daar bij 10:19.
Tekst
| Gaudete (1582) | Letterlijk | English (2016) – zingbaar |
|---|---|---|
| Gaudete, gaudete! Christus est natus Ex Maria virgine, gaudete! | Verheugt u! Christus is geboren uit de maagd Maria, verheugt u! | Be joyful! Sing with joy! Born is the Savior from the Virgin Mary’s womb: Be joyful! |
| Tempus adest gratiae, hoc quod optabamus, Carmina laeticiae devote reddamus. | De genadetijd is er, waar we zo naar uitkeken; Laten we blijde liedjes toegewijd laten klinken. | At this time of holy grace, for which we were yearning, In devotion let us sing, hymns of joy returning. |
| Deus homo factus est Natura mirante, Mundus renovatus est a Christo regnante. | God is mens geworden, tot verbazing van de natuur, de wereld is vernieuwd door Christus die regeert. | God is made a man today; Nature lies in wonder. Christ the King renews the world that was put asunder. |
| Ezechielis porta clausa pertransitur,* Unde lux est orta, salus invenitur. | letterlijk: De gesloten poort van Ezechiël * wordt doorgegaan, vanwaar het licht is opgegaan en het heil wordt gevonden vrijer: Door Ezechiel’s poort, die gesloten was, is hij heengegaan… | Fastened was Ezekiel’s gate, yet he entered through it; So the light the world has found, bringing mercy to it. |
| Ergo nostra concio psallat iam in lustro, Benedicat Domino, salus Regi nostro. | Laten wij daarom samen psalmen zingen voor dit heilig feest, De Heer zij geprezen, Heil aan onze koning | Therefore let us all rejoice, singing to acclaim Him Here we greet and bless the Lord, and our King we name Him. |
| Dick Wursten | Carol Anne Perry Lagemann (CC BY SA 4.0) |
* de ‘gesloten poort van Ezechiel’ is een klassieker uit de Marialogie rondom Christus’ geboorte. Een typisch voorbeeld van allegorische uitleg (annexatie) van de Hebreeuwse bijbel voor christelijke doeleinden: De profeet Ezechiël heeft (zoals Johannes in de apocalyps) een visioen van wat er aan het einde der tijden zal gebeuren. Hij ziet God komen en zijn huis (de tempel) binnengaan door de Oostelijke Poort. Daarom krijgt Ezechiël te horen (vers 2 van hoofdstuk 44): En de HEER zei tot mij: Deze poort zal gesloten blijven; zij zal niet geopend worden en niemand mag daardoor binnengaan, want de HEER, de God van Israël, is daardoor binnengegaan; daarom moet zij gesloten blijven. Weet u meteen waar de tekstschrijver van Monteverdi (Maria vespers) de mosterd vandaan haalde voor zijn echo aria: Porta orientalis.
- de tempel = Maria’s moederschoot
- de Heer die binnengaat = de conceptie, incarnatie
- de poort die gesloten blijft = altijd maagd (ook post partum)
Zo ziet u maar dat de Schrift – mits handig uitgelegd – de meest wonderlijke dogma’s kan bewijzen.
Advent 2025, Dick Wursten
NOG WAT KERSTMUZIEK