Marcus van Vaernewyck, Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568, [De nummering verwijst naar de editie van Vanderhaeghen uit 1872-1881. De tekst staat in boek V] . Het handschrift berust in Gent (UB).
Voor uw leesgemak heb ik de m.i. interessantste passages vet afgedrukt.
107
Den II-den februarius, zondach ende lichtmesse wesende, waren den hoochbaliu ende den voorschepenen van Ghendt, deen tvoren noens ende dander tsachternoens, ghecommen met haren dienaren in de ghue-keercke, terwijlen dat mer niet en predicte, om te beziene of daer eenich gheschut lach. Ende visiteerden een afgescheeden plaetse in den zelven tempel, achter den predicstoel, daer twee camerkins staen om die ghedeputeerde van haerder consistorie raet te hauden;
visiteerden ooc onder den predicstoel of daer eenich gheweere of weerpsteenen gheleijt waren; maer bevonden dat neen. Ende een aude vrauwe, daer zijnde in den tempel, niet wetende de cause waerom mijn heere den voorschepen daer quam, es hem angheghaen ende heeft hem groot wilcomme gheheeten, ende Godt ghedanct dat hij hem de gracie ghegheven hadde om te commen onder haer ghemeente ende van dien zinne te werden, dat hij nochtans alzoo niet ghewet en hadde. Hier uut lieten terstont de ghues een vlieghende mare ghaen, dat de gheestelicke, die zij papen noumen, zulcx den magistraet inghegheven hadden als dat die ghues gheschut ende artillerie in haren tempel hadden.
/ 108 /
Of zulcx waer of lueghen es, dat weet Godt almachtich. Ende, om dieswille dat ic beghonnen hadde te scrijven van alle dese veranderinghen die noijnt, van dat Ghendt Ghendt ende Vlaenderen Vlaenderen gheweest heeft, en hebben ghezien gheweest, zoo hebbic mij verstaut in desen ghues-tempel te ghane; niet om te hooren de lectuere die men daer leerde, maer om te ziene de ghesteltenesse van binnen, dijnckende wel dat hij niet langhe staen en zoude, ende om alzoo de naercommers een memorie daer af te laten; want ic noijnt een woort van die sermoenen gheboort en hebbe, ende en hebber ooc niemant van mijn huusghezinne laten ghaen, niet alzoo vele als een reijse.
Desen tempel dan was achtcant ende was rontomme als met een aftreck, onder veel wijder dan boven. Hij was al meest van haute, als die moscovijtsche keercken, dan dat ondertusschen die stijlen ghesloten waren met coreelsteen gheleijt in hudevettersmoortel. Daer waren rontome veel veinsteren, onder ende boven, daer men niet dan bloot ghelas in en zach, dan daer waren in ghescreven die X gheboden Godts met meer ander auctoriteijten uut der Scriftueren, in die benedenste glasveinsters wel verstaende.
Den tempel gheleeck, van binnen van buten, gheheel eenen lampteerne, ofte een peerdemuelene (= caroussel), maer vele meerder; want, zoo wij ghezeijt hebben libro 4, cap. 3, hij hadde, in de lijnchde, hondert ende L voeten, ende, in de wijdde, hondert ende XXX, (= 150 bij 130 voet: ca. 45 bij 39m) zoo mij den meester vande temmerlieden Willem De Somer zeijde, die daer an zeer neerstich ghewrocht hadde met Lievin zijn broedere. Hij hadde, binnen, een afghescheet, wel van XX voeten wijt, om de mans rontomme te stane ende te zitten; ende int middelparck zaten alle de vrauwen; ende an dit afghescheet oft burstweere waren bancken ghemaect om die mans up te / 109 /zitten, ende die buten waren, int afghescheet voornoemt, mochten daer up rusten als up een baelgie.
Desen tempel was van binnen ghebonden met hauten tot int hoochste, van een meesterlicke handt ghedaen. Den predicstoel was al nieuwe van spiesschen haute ghemaect, up zijn antijcsche, ende stont achter overhende. Ende int midden voor den predicstoel stont tvoornoemde groot wijt parck, daer die vrauwen ende jonghe dochters pleghen te zitten; welcx inghanck es wel L voeten wijt, om dat men daer niet zeer drummen en zoude. Ende achter den predicstoel daer stonden veel bancken ghemaect, die gheheel vaste stonden, ende quamen overhende an den preecstoel ende over beede zijden van dien, ende met den anderen hende an de twee afghescheede camerkins met viersteden die an den tempel stonden. Up dees bancken leerde men die kinderen ende jonghers haer forme des gheloofs ofte cathachijsmus; men vraechde haer ende zij moesten andtwoorden: dat ghijnc zeer lustich te weercke, [insert: hadde de leeringhe uprecht gheweest,] dat menich therte dede verhueghen ende die tranen van devocien uuten ooghen sprijnghen.
Ten anderen, zoo pleghen zij daer, tzweercdaechs [op werkdagen], tsavonts, haren psalmzanck melcanderen te leeren; dwelc ooc een groot verhueghen in Godt bijbracht, te meer om dat elc die schoone woorden der heligher Scrift verstaende was die hij zanck.
Desen tempelwas int upperste, met stroo zeer net ghedect; ende beneden rontomme (dat wijheeten taftreck oft verdiepijnghe), was tdack gheleijt met Meijdenburchsche delen, die, in de junctueren ende vouchsels, met lijnwade ende peck ghevult waren, om datter den reghen niet duer zijpen en zoude. Maer die drije ghuesche tempels tAndtweerpen, die binnen der stadt ghemaect stonden, waren als amphitheatrums al van steene, inder figuere als een eijronde, zeer / 110 / rustich ghemaect; want daer groote macht van ghelde es duer de groote coopmanschepe, die daer regneert.
Maer men predicte daer tweederande (= twee soorten) leeringhen openbaerlic, als van Johannes Calvinus ende die confessie van Ausgburch. Die aude leeringhe, die men altijts ghehuseert hadde, hieten die ander der papisten leeringhe, ende was, alzoo te nemen, de derde openbare leeringhe die men daer leerde; maer dese hadden daer verre den minsten toeloop van volcke. De Calvinisten ende Martinisten oft die vander confessie van Ausburch en verschilden niet vele, zoo de ghues zeijden, dan int nachtmael, ende ooc lettel, want deene zeijde tlichame Christi was daer gheestelic, ende dander zeijden’t was daer lichamelic ende gheestelic; evenwel beleden zij beede dat zoo wiet met eerweerdicheijt ontfijnghe, hij ontfijnck alle de gracien ende virtuten vanden Heere, zoo wel als oft lichamelic ware; maer daer inne differeerden de Martinisten vande onse, dat zij zegghen wel datter twarachtich lichaem Christi es ende ooc mede et broot, maer de keercke zecht naer de consecracie zoo esser tlichaem Christi ende gheen broot, dan alleene de specien oft ghedaenten des broots als witheijt, rontheijt, smaeck, etc., dwelc zij heeten accedenten ende niet meer broot. Noch sloop hier onder een vierde ende vijfste leeringhe, te weten der Anabaptisten ende der Libertinen; maer dese moesten haer bedect hauden. In somma, twas eenen verwerrenden hoop.