Kun je nog zinvol spreken over de sterke band tussen christendom en westerse cultuur zonder in identitair vaarwater te komen? Jawel, maar er is een voorwaarde:
Enkel als het (west-europese) christendom de mogelijkheid van zijn ontkenning serieus neemt èn het atheïsme zich bezint op zijn christelijke afkomst, heeft het europese cultuurproject nog toekomst. (Jean-Luc Nancy) 1
Want:
Hoe je het ook wendt of keert, het christendom is de culturele ‘matrix’ (matrice, moederschoot) van de wereld waarin wij ons bevinden. En als men zich daarvan niet bewust is, dan zie ik niet goed hoe men onze wereld zou kunnen begrijpen. (Marcel Gauchet) 2
De eerste twee-zijdige quote is een samenvattende vertaling van twee observaties die Jean-Luc Nancy vooropstelt voor hij het christendom gaat ‘deconstrueren’ (La déconstruction de christianisme (1998), opgenomen in La Déclosion – English: Dis-enclosure, 2008). Hier met context:
“Le premier s’énoncera ainsi: “Seul peut être actuel un christianisme qui contemple la possibilité présente de sa negation.” C’est une phrase de Luigi Pareysson, un philosophe italien qui fut le maître d’Umberto Eco. […] Le second précepte est corrélatif du premier. En parodiant la première formule, je l’énoncerai ainsi: “Seul peut être actuel un athéisme qui contemple la réalité de sa provenance chrétienne.” Sous ces deux préceptes, en attente, cette question: qu’y a-t-il donc au fond de notre tradition, c’est a-dire au fond de nous ? Ou bien: qu’est-ce qui nous est transmis par notre propre tradition du fond de ce fond d’évidences chrétiennes, qui est si evident que, justement, nous n’y regardons pas de plus près?”
Eerst gepubliceerd in Les études philosophiques 4/1998, quote op p. 504, dan in genoemd boek.
“Let us attempt to proceed toward it – thinking christianity – directly, by laying down two principles. The first is: ‘‘The only Christianity that can be actual is one that contemplates the present possibility of its negation.’’ This is a phrase of Luigi Pareysson, an Italian philosopher who was Umberto Eco’s teacher. […] The second principle is a correlative to the first. Parodying the first formula, I will express it as follows: ‘‘The only thing that can be actual is an atheism that contemplates the reality of its Christian origins.’’ Underlying both of these principles, I formulate tentatively this question: ‘‘What is there, then, in the depths of our tradition, that is, in our own depths?’’ or, ‘‘What has been handed down to us by our own tradition from the depths of this storehouse of Christian self-evidence, which is so self-evident to us that we do not examine it more closely?’’ (p. 140)
De tweede quote is een vertaling van een uitspraak van Marcel Gauchet (de man van de baanbrekende sociologische religiestudie ‘De onttovering van de wereld’) in een interview, verschenen in Télérama nr. 3178, 2010): “Le christianisme est quand même la matrice culturelle du monde dans lequel nous sommes, et si l’on n’a pas cette mémoire, je ne vois pas bien ce que l’on peut y comprendre.”
Geïnteresseerd in de originele quote in context in het Frans, die kun je hier lezen. Hieronder de Nederlangse vertaling (maar pas op… het Frans is meerduidiger dan de vertaling).
Nederlandse vertaling (fragment uit interview Marcel Gauchet, Télérama nr. 3178)
“Is de achteruitgang van het christendom onvermijdelijk?”
Gauchet: “Niets in de geschiedenis is onvermijdelijk, en er zijn talloze voorbeelden van mensen of dingen die, na men iets te snel begraven heeft, en die opnieuw tot leven zijn gekomen. Wat de afgelopen decennia is verdwenen, is het politieke christendom: de ambitie van religieuze macht om een normatieve overkoepelende rol binnen de gemeenschap te spelen. Ook het sociologische christendom is verdwenen aan het begin van de jaren zestig: het parochiale christendom dat zich richtte op het bieden van structuur aan gemeenschappen en het levensritme. Maar de vitaliteit van het christelijke geloof blijft bestaan. Wat nieuw is, is dat het geloof nu een minderheid vormt, terwijl het vroeger het kader was waarbinnen alles plaatsvond. Dit schept een totaal nieuwe intellectuele situatie: alle voorwaarden waaronder het christendom zich historisch heeft gedefinieerd, zowel theologisch als pastoraal, zijn veranderd. Maar tegelijk ligt de ruimte nu ook open voor een heruitvinding van het christelijke geloof: in de manier waarop het zich uitdrukt, in de perspectieven die het aan zijn praktijken biedt, en in de rol die het in de samenleving wil spelen. In veel opzichten zijn in onze samenlevingen alle elementen aanwezig voor een hernieuwe activering van het religieuze, in nieuwe vormen, die heel anders zijn dan die uit het verleden.”
“Maar wat betekent uw dialoog met religie?”
Gauchet: “Het christendom is per slot van rekening de culturele matrix (basis) van de wereld waarin we leven, en als we dat historisch besef niet hebben, begrijp ik niet goed hoe we iets van die wereld kunnen begrijpen. Bovendien ligt het debat tussen seculiere versus religieuze mensen achter ons, behalve voor een paar hard-liners. De echte scheidslijn vandaag de dag ligt – voorbij politieke stromingen – tussen degenen voor wie reflectie op het menselijk avontuur noodzakelijker is dan ooit, en degenen die die reflectie als achterhaald beschouwen, omdat voorspoed, hedonisme of een bepaalde vorm van vrijheid alle antwoorden bieden. Hoe seculier ik ook ben, ik voel me veel meer verwant met de religieuze geest, dan bij veel seculieren die me lijken af te glijden in een soort spontaan in-humanisme, een neiging in onze samenlevingen tot nieuwsgierigheid-loosheid , cultuurloosheid en deculturalisatie. Veel mensen noemen het blijvend onderzoek naar het menselijk mysterie ‘spiritueel’. Welnu, dat is een term waarin ik me kan vinden.”