De langste reis
(uit Merkstenen, 1963)
is de reis naar binnen.
Na het overlijden van Dag Hammarskjöld (1905-1961, posthuum Nobelprijswinnaar, bij leven secretaris-generaal van de VN, verongelukt op vredesmissie in de Congo) werd duidelijk dat deze topdiplomaat er een rijk innnerlijk leven op nahield. Hij bleek jarenlang een soort dagboek te hebben bijgehouden: Merkstenen heette het, toen het in 1963 werd gepubliceerd in het Nederlands (Vägmärken in het Zweeds: ‘wegmarkeringen’) . In de notities (hoogst gestileerd, vaak literair proza, ook steeds meer gedichten, haiku’s zelfs – NB: het dagboek zelf is niet bewaard, enkel een typoscript – dus een geredigeerd (?) selectie) reflecteert Hammarskjöld op zijn leven. Privé, maar vooral over hoe hij in zijn beroep wil staan – een beroep dat hij als een roeping beleeft, een ambt. Wat er gebeurt, wat lukt, wat mislukt, de dilemma’s waar hij voor komt te staan, de beslissingen die hij moet nemen. Hij neemt hiervoor de volle – ook persoonlijke – verantwoordelijkheid. Hij wil een civil servant zijn, restloos. Geen kleinigheid. De notities in ‘Merkstenen’ karakteriseerde hij (in een ongedateerd brief die bij het typoscript zat) als:
‘…een soort witboek over mijn onderhandelingen met mijzelf – en met God’
De politicus blijkt een mysticus te zijn, èn die twee zijn niet van elkaar te scheiden. Veelzeggend en te denken gevend. Deze teksten moet je dus niet als een ‘dagboek’ lezen in de gewone zin. Dat heeft ook weinig zin, want de uitwendige gebeurtenissen worden niet eens genoemd. Het is al reflectie – in dat woord zit een tweede blik, een uitgepuurde, steeds weer opnieuw geredigeerde (vermoed ik, anderen betwijfelen dat) vorm van schrijven. Na-denken om vooruit te komen op de ‘weg’ of om te zien wat de ‘te gane weg’ is. Het motto – voorin het manuscript – luidt niet voor niets:
‘Alleen de hand die doorhaalt, kan waarheid schrijven.’ 1
Hier zijn meest bekende gedicht (begin jaren 1950, op het hoogtepunt van zijn carrière, nog voor hij het ambt van ‘secretaris-generaal van de VN aanvaardde). Hij heeft alles bereikt, vanuit de wereld gezien. Zelf is hij van mening dat het nu pas begint. De vertaling is lichtjes aangepast t.o.v. de Nederlandse uitgave van 1965, p. 72 – hier het origineel.
De langste reis
is de reis naar binnen.
Wie zijn lot 2
gekozen heeft,
de tocht begonnen is
naar zijn eigen grond
(is er een grond?), 3
is nog midden onder u
maar staat al buiten het leven,
geïsoleerd in uw gevoel
zoals een ter dood veroordeelde
of zoals hij,
die door een naderend afscheid
al van tevoren wordt toegewijd
aan de uiteindelijke eenzaamheid van ieder mens.
Tussen u en hem is afstand,
onzekerheid –
respect. 4
Hij zelf zal u zien,
almaar verder weg,
de lokroep van uw stemmen horen,
steeds zwakker.
Ik voel in dit gedicht, maar ook in andere teksten van Hammarskjöld vaak verwijzingen naar T.S. Eliot. Vergelijk bijvoorbeeld het openingsgedicht van Merkstenen, p. 23, met de sfeer die Eliot oproept in de Journey of the Magi, of met The Waste Land…
Verder word ik gedreven,
een onbekend land in.
De grond wordt harder,
De lucht prikkelender, kouder…
- Uitspraak vaak toegewezen aan Meister Eckhart – en dus ook zo op het internet te vinden, maar volgens de echte kenners afkomstig van de Zweedse dichter Bertil Malmberg.
- Het Zweedse woord is öde, lot, bestemming. Als adjectief vooral verwijzend naar verlatenheid, woestijn – zoals in het Duits. De reis voert in/door the waste land.
- het Zweeds heeft hier ‘botten’, bodem
- De gewone vertaling heeft hier ‘discretie‘. (Engels: ‘care‘ – origineel = ‘hänsyn‘ wat een terugvertaling van het Duitse woord ‘Rücksicht’ schijnt te zijn. Kies maar: Omzien naar, Re-spect of in het Engels/Frans: Regard.