Friedrich Nietzsche leefde van muziek, dat is zonder meer juist. Hij was een goede pianist en componeerde ook (en dat al op zeer jonge leeftijd), maar een componist was hij niet. Dat hij zelf in Ecce homo zijn Hymnus an das Leben de hemel in prijst (met correctie van de slotnoot van de klarinet: de ‘c’ moet een ‘cis’ zijn, briljant), doet daaraan niets af, of beter: bevestigt dat juist. Toen in 1976 er een kritische uitgave van Nietzsche’s muzikale oeuvre verscheen (door Nietzsche kenner en musicus Curt Paul Janz) schreef Egon Voss hiervan een bespreking. Lovend over de uitgave zelf, maar vernietigend over de muziek zelf. Mijns inziens een ‘zutreffende’ evaluatie. Ik schrijf die af en vertaal ‘m . Onderaan de pagina de hele bespreking (‘Die Musikforschung’ jg. 32/3)
Egon Voss over Friedrich Nietzsche, Der Musikalische Nachlass.
[…] Man begegnet einem Komponisten, der sein Handwerk nicht gründlich beherrschte. Daß so viele Stücke Fragmente geblieben sind, hat wohl vor allem damit zu tun. Dabei komponierte Nietzsche durchaus nicht nur konventionell trivial, sondern mit Fantasie. Der Ausdruckswille war jedoch nicht in der Lage, sich die entsprechenden Ausdrucksmittel zu verschaffen. Was wie Kühnheit aussieht, ist doch nur Ungeschicklichkeit im Umgang mit der musikalischen Satztechnik; die unorthodoxe Handhabung traditioneller Re geln scheint weder bewußt noch konsequent angewendet. Es fehlt die Integration in einen eigenen Stil oder zumindest in den Stil einer Komposition. Wegen dieses Mangels an Integration reißt der musikalische Faden so häufig ab, entstehen Löcher in den Melodien. Auch die fertigen Kompositionen machen den Eindruck von Fragmenten. Nietzsche war jedoch nicht ahnungslos-naiv. Mit dem ironischen Titel Fragment an sich über einem nach wenigen Takten abbrechenden Klavierstück gab er seinem gesamten kompositorischen Schaffen das Motto.”
🇳🇱 Nederlandse vertaling
[…] Men ontmoet hier een componist die zijn ambacht niet grondig beheerste. Dat zoveel stukken fragmentarisch zijn gebleven, heeft daar vermoedelijk ook mee te maken. Toch componeerde Nietzsche niet enkel conventioneel-triviaal, maar ook met verbeelding. Zijn drang tot expressie ontbeerde de bijpassende expressiemiddelen. Wat stoutmoedig lijkt, is in werkelijkheid slechts onbeholpenheid in de omgang met de regels van de muzikale toonkunst; de onorthodoxe behandeling van traditionele regels lijkt noch bewust noch consequent toegepast. Er vindt geen integratie van het geheel plaats zodat er sprake is van een eigen stijl, of zelfs maar van een samenhangende compositie. Door dit gebrek aan integratie knapt de muzikale draad herhaaldelijk, en ontstaan er gaten in de melodieën. Zelfs de voltooide composities maken de indruk van fragmenten. Nietzsche was echter geenszins onwetend of naïef. Met de ironische titel Fragment an sich boven een pianostuk dat na enkele maten afbreekt, voorzag hij zijn gehele compositorische werk van een passend motto.
🇬🇧 English translation
[…] One encounters a composer who did not thoroughly master his craft. The fact that so many pieces remained fragments is probably due above all to this. Yet Nietzsche did not compose merely in a conventional or trivial manner, but with imagination. His urge for expression, however, was unable to secure for itself the corresponding means of expression. What appears as audacity is in fact mere clumsiness in handling musical composition; the unorthodox treatment of traditional rules seems neither deliberate nor consistent. There is a lack of integration into a personal style, or at least into the style of a coherent composition. Because of this lack of integration, the musical thread repeatedly breaks off, creating gaps in the melodies. Even the completed compositions give the impression of being fragments. Nietzsche, however, was by no means ignorant or naïve. With the ironic title Fragment an sich above a piano piece that breaks off after only a few bars, he effectively gave his entire compositional oeuvre its motto.
Von Bülow aan Nietzsche, over dienst muziek
Of Nietzsche zichzelf echt serieus nam als componist, valt m.i. te betwijfelen (hij zou het wel wat graag willen zijn geweest). Gezien het feit dat hij het eerlijke en vernietigende oordeel over zijn Manfred Meditation van Hans von Bülow (die in München Wagners Tristan und Isolde had gedirigeerd) ook opstuurde aan zijn vrienden, duidt er in elk geval op, dat hij het ook weer niet helemaal absurd vond.1 In de brief aan Erwin Rohde waarin hij Von Bülow’s brief citeert, schrijft hij : “Der Brief Bülows ist für mich unschätzbar in seiner Ehrlichkeit, lies ihn, lache mich aus und glaube mir, daß ich vor mir selbst in einen solchen Schrecken geraten bin, um seitdem kein Klavier anrühren zu können.” Dat laatste is niet juist, maar hij is wel – voor langere tijd – gestopt met het componeren van instrumentale muziek.
13 oktober 2025, Dick Wursten
P.S. Fragment an sich (1871): De ‘enkele maten’ die Egon Voss noemt zijn er 22… waarna men ‘melancholisch opnieuw moet beginnen’ (con malinconia), eeuwige wederkeer avant la lettre.
- Uit Von Bülow’s antwoordbrief aan Nietzsche heeft hij het over het “Extremste von phantastischer Extravaganz”, het “Unerquicklichste und Antimusikalischste”, wat hem sinds lang onder ogen is gekomen. Wat het nu een grap , of een musikale parodie op “Zukunftsmusik”?… Habe er mit Bewußtsein allen Regeln der Tonverbindung, der höheren Syntax wie der gewöhnlichen Rechtschreibung, Hohn gesprochen? Sein musikalisches Fieberprodukt sei in der Welt der Musik das gleiche wie ein Verbrechen in der moralischen Welt, die Muse der Musik, Euterpe, sei genotzüchtigt worden. Wenn er ihm einen guten Rat geben solle für den Fall, daß er “die Aberration ins Componiergebiet” wirklich ernst gemeint habe, dann möge er Vokalmusik komponieren, da könne das Wort “auf dem wilden Tonmeere” das Steuer führen. So sei seine Musik noch “entsetzlicher”, als er es selbst meine: nämlich in höchstem Maße schädlich für ihn selbst. Immerhin sei in dem “musikalischen Fieberprodukte” bei aller Verirrung ein distinguierter Geist zu spüren, und in gewissem Sinne sei er selbst, mit der Aufführung des Tristan, indirekt daran schuldig, “einen so hohen und erleuchteten Geist wie den Ihrigen, verehrter Herr Professor, in so bedauerliche Klavierkrämpfe gestürzt zu haben.”