Psalm 119 en de plaats van de muziek tussen de artes liberales

Eind mei 1653 was Heinrich Schütz in Weissenfels om samen met zijn broer een stuk grond te verkopen. Ze ontmoeten daar Pfr. Georg Pezold, een aimabel man, en een handtekeningjager (ja die bestonden toen ook al). Hij had een ‘Stammbuch’ bij zich, waarin hij vrienden en kennissen uitnodigde om een ‘bijdrage’ in te schrijven. Hij krijgt ook de beroemde hofcomponist zover om dit te doen. Pezold’s ‘Stammbuch’ ligt nu in het museum in Freiberg waar hij jarenlang Pfarrer is geweest: 149 bladzijden met eigenhandig geschreven opdrachten. O.a. deze van de hand van Heinrich Schütz:

Vertaling en commentaar

[letterlijke vertaling]

Uit psalm 118 (= vulgata nummering. Modern: psalm 119)
Stof tot zingen zijn mij de rechtvaardigingen van de Heer, op de plek van mijn omzwerving.

Zoals de zon tussen de planeten,
zo straalt vanuit het midden
tussen de artes liberales
de muziek

Aldus noteerde ter gedachtenis en welwillendheid
Heinrich Schütz, kapelmeester
van zijne eerbiedwaardige keurvorst van Sachsen
te Weissenfels [Leuco-pe[t]rae = wit-rotsen¹]
op de 24e dag van mei
in het jaar 1653

Ik zing omdat Gij recht doet… (ps 119)

Het eerste deel is Psalm 119 (Vulgata 118), vers 54. Deze bijbeltekst is door Schütz omgezet in een zin die zijn levensmotto vormde: Vrij vertaald (want anders klinkt het zo zwaar):
Ik zing (of musiceer) omdat God rechtdoet (mij terecht brengt) waar ik mij op mijn levensweg ook bevind…
In 1670, twee jaar voor zijn overlijden, vroeg Schütz een jongere collega, Christoph Berhard (1628-1692, vaak een leerling van Schütz genoemd, tegenwoordig omstreden), om deze bijbeltekst in de stijl van weleer (= contrapunctisch motet) te toonzetten ter uitvoering op zijn begrafenis. Hij was per slot van rekening al 85, en verzwakt. Volgens Johann Mattheson (Grundlage einer Ehrenpforte…, 1740) schreef Bernhard een 5-stemmig motet (SSATB) en was Schütz zeer tevreden toen hij het ontving. Het werk is niet bewaard, maar werd wel degelijk uitgevoerd op zijn begrafenis, zo meldt ons Pfr. Martin Geier, die voorging tijdens de uitvaart (zijn preek en in memoriam is samen met een reeks Latijnse en Duitse lofgedichten in 1672 gepubliceerd). Zelf heeft Schütz deze tekst (spreuk, motto) ook getoonzet, letterlijk en passant, in zijn allerlaatste compositie: Psalm 119. De langste aller psalmen met maar liefst 176 verzen (22 alfabetische blokken van 8 verzen) geheel gewijd aan de ‘thora’: Gods woord, aanwijzingen, wetten, inzettingen, leefregels. Dit is Schütz’ Schwanengesang (een term gebezigd door de reeds genoemde Pfr. Geier in zijn i.m. en volgens de getuigenis van degene die de stemboeken heeft geschreven, Constantin Dedekind, ook door Schütz zelf gebruikt). Om dit huzarenstukje mogelijk te maken heeft Schütz de 22 blokken paarsgewijs getoonzet: 11 motetten dus. Ps. 119, vers 54 is een van de acht spreuken van de zevende letter (dsain), en valt dus in het vierde blok (de letters ‘Dsain en Cheth’). In Luther’s Duitse vertaling luidt het dan:

Deine Rechte sind mein Lied in meinem Hause

Hier kunt u het horen:

Een uitvoerings-aanwijzing van Schütz zelf

Volgens een notitie op de gedrukte titelpagina van de orgelpartij (nu in het British Library) stond Schütz zelf een uitvoering voor ogen met 8 goede stemmen verdeeld over twee koren, opgesteld aan weerszijden van het altaar van de slotkerk in Dresden, begeleid door twee ‘Orgelinnen’ (orgeltjes). Slechts 6 van de 8 stemboeken zijn overgeleverd. Dus elke uitvoering is een reconstructie. Saillant détail: Het Londonse stemboek (organum) is geklasseerd onder het siglum: Ms. Zweig 84, d.w.z. het is afkomstig uit de verzameling ‘autographen’ die in de jaren 1920-30 door de bekende Joods-Oostenrijkse auteur Stefan Zweig was aangelegd. Na zijn dood in 1942 is een groot deel hiervan in the British Library terechtgekomen. Zijn dood was overigens een suïcide omdat Zweig “die Zerstörung seiner geistigen Heimat Europa“  niet langer vedragen kon.

Musica, ut sol inter planetas …

Het tweede deel is een Latijnse spreuk, door Schütz zelf samengesteld (maar niet origineel) waarin hij het bekende Middeleeuwse beeld van de Wetenschap samenvat dat in zijn dagen nog gangbaar was (en tot in de tijd van Bach blijft meespelen). Muziek speelt in dat beeld niet de rol van subjectief divertissement, maar is een wetenschap. Sterker nog: het is de hoogste wetenschap. In haar komt alle andere kennis samen. Muziek drukt eigenlijk uit ‘was die ganze Welt in ihrem Innersten zusammenhält‘, om Goethe’s dr. Faust te citeren.
Dat is niet zo evident, dat vereist tijd, aandacht, studie. Daarvoor moet je dus naar school Daar leerde je zingen, lezen, schrijven en rekenen. Je eigen taal hoefde je niet te leren (die kende je al): de klassieke talen (Grieks en Latijn) moest je leren, d.w.z. lezen, schrijven en spreken (zeker het Latijn), en liefst ook enkele moderne talen (Schütz leerde bijv. in Kassel op het Mauritianum; Engels, Frans, en Italiaans). Oefenteksten? Basis-theologische en filosofische teksten, zodat de catechese en ‘allgemeine Bildung’ al lerend, al lezend, al schrijvend plaatsvond. De Bijbel bood de leerstof en didactisch materiaal.

De zeven artes liberales

Mocht je naar de universiteit, dan kreeg je zeven vakken, de ‘artes liberales’ (meestal vertaald als de vrije kunsten, maar dat is misleidend: het gaat om de kundigheden (artes, skills) om zonder bijoogmerk (liberales) de wereld te exploreren: eigenlijk dus de voorlopers van wat wij nu elementair wetenschappelijk onderzoek noemen. Deze waren verdeeld in twee categorieën :
1. het trivium = basisvorming, gericht op de taal. Je leert eerst begrijpend en analytisch lezen (grammatica), vervolgens leer je logisch redeneren (dialetica) en dan hoe je een betoog moet opbouwen (retorica). Als je dat beheerst ben je rijp voor het echte werk:
2. het quadrivium = de vakken die zich richten op ‘what really matters’: φύσις, fysica, hoe zit alles wat er is eigenlijk in elkaar… ? Naar de opvatting van die tijd was dat nauw verbonden met getallen, hun wezen en hun verhoudingen, m.a.w. het gaat hier om geometrie, aritmetica, astronomie en muziek.
In het tweede deel van zijn spreuk verwijst Schütz dus naar dit curriculum en brengt niet zozeer een rangorde aan in die vakken, maar groepeert ze. In het midden zet hij de muziek. Dat is wat het tweede deel van de spreuk van Schütz wil zeggen:

Zoals de zon tussen de planeten,
zo straalt vanuit het midden,
tussen alle wetenschappen
de muziek.

De muziek werpt een helder licht op de wereld en het leven. Zij doet je gewaarworden dat alle sferen samenhangen, zij openbaart de harmonia mundi. De muziek der sferen kan hoorbaar worden in de aardse muziek, mits zij gemaakt is volgens de regels der kunst (lege artis).

Hervormingsdag 2022, Dick Wursten

Transcriptie

Ex. ps. 118
Cantabiles mihi sunt justificationes Domini, in
loco peregrinationis meae.

Musica
inter artes liberales, ut Sol inter
Planetas, è medio radiat.

Memoriae et benevolentiae
ergo apponebat Henricus
Schütz Sereniss.ⁱ El.^ris Sax.^iae
Capellae Magister. Leucop[etrae]
Erae die 24. Maii Ao.
1653

Subtitle: Lema Sabachtani (Why hast thou forsaken me?)

A meaningful ensemble of fourteen paintings (i.e., to be seen together, a kind of mental re-col-lection), made between 1958–1966. The title came to Newman during the process of painting. These paintings mark both the end of painting and the (new) beginning of Newman as a painter. After the crisis of the Shoah, life & art could not simply ‘continue’ as if nothing had happened. For Newman this meant a return to basics (the ‘matter’ of painting, rediscovered through the material craft of painting itself). Characteristic for his paintings became the ‘zip’, a constant reminder that there is a ‘crack’ in everything, ànd – perhaps as important – it is not necessarily there where the light gets in, as sometimes is suggested. Look at the fourteen stations of the cross and you know it, feel it.

All fourteen can be seen here. Photo’s from Art & Artists (a blog by Poul Webb)

Below how they were exposed in 1966 and 2017

Jean-Jacques Goldman brengt met dit lied (1982) een tribuut aan de Joodse kinderen die het leven werd ontzegd door de nazi’s, en die verdwenen zijn in Nacht und Nebel. Hij doet dat door een doodgewoon meisje te evoceren (hij noemt haar Sara), 8 jaar jong, met haar liefde voor muziek, een pop, met dromen: net als jij (= comme toi), maar die in een tijd leefde waarin zij – anders dan jij – geen toekomst mocht hebben.

Het fragment hieronder komt uit een documentaire over Jean-Jacques Goldman, een geval apart in de wereld van de Franse chansonniers. Hierin vertelt hij zelf wat de achtergrond is van de liedtekst van ‘Comme toi‘, een hitsingle vaak gecovered, speciaal door kleine meisjes in the VOICE-achtige programma’s (aiaiaiai).
Goldman vertelt hoe hij ooit door het foto-album van zijn moeder bladerde, en daar bij al haar neven en nichten (kinderen vaak nog) zag staan – met de hand geschreven door zijn moeder – déporté. Toen pas realiseerde hij zich dat hij de zoon was van een Joodse ‘survivors’.

In de video zingt hij het lied en volgt daarna het verhaal. Uit de documentaire Jean-Jacques Goldman, de l’intérieur (France-3, 17.07.2020)

Liedtekst

Fallor ergo sum

Fallor, ergo sum

In een passage uit De civitate Dei (boek XI, sectie 26) schrijft Augustinus een aantal zinnen die moderne lezers direct doen denken aan Descartes’s cogito, ergo sum. Hieronder het originele citaat. Eerst de context. Augustinus begint met de vaststelling dat hij er volledig zeker (mihi certissimum est) van is dat hij a. bestaat (esse me) en b. dat hij dat weet (idque nosse) en c. dat hij daarvan geniet (amare).¹ De argumenten van de skeptici (in Augustinus’ tijd noemden die zichzelf de ‘Academici’) dat dat allemaal helemaal niet zeker is omdat zintuigen vaak bedrieglijke info verschaffen, vindt hij niet bepaald indrukwekkend. Immers: zelfs als je door je zintuigen bedrogen wordt (en je je dus vergist – het Latijnse woord ‘fallor’ kan beide betekenen), dan nog veronderstelt dat dat er een ‘jij’ is dat bedrogen wordt, dat zich vergist. Zelfs als je je vergist, is er dus een subject dat zich vergist; en ookal zou het object van zijn kennis incorrect zijn, dan nog zou de blijdschap die hem dat foutieve inzicht verschaft, reëel zijn. Dus niet ‘cogito, ergo sum, maar ‘fallor, ergo sum’ :
Ik word misleid, dus ik besta; of:
Ik vergis me, dus ik ben.

Nulla in his veris Academicorum argumenta formido, dicentium : quid si falleris ? Si enim fallor, sum. Nam qui non est, utique nec falli potest, ac per hoc sum, si fallor. Quia ergo sum si fallor, quomodo esse me fallor, quando certum est me esse, si fallor? Quia igitur essem qui fallerer, etiamsi fallerer, procul dubio in eo, quod me novi esse, non fallor.»

De civitate Dei, XI, 26.

Vertalingen/translation

fallor = ik word misleid, dus ik ben

Ik ben niet onder de indruk van de argumenten van de Academici tegen deze waarheden als ze zeggen: ‘Wat als je misleid wordt? Want: als ik word misleid dan besta ik. Wie niet bestaat, kan niet misleid worden; en daarom geldt: ik besta als ik misleid word. En omdat ik besta als ik misleid word, hoe kan ik me dan misleid worden qua mijn bestaan, omdat het zeker is dat ik besta als ik misleid word. Ookal word ik misleid, ik moet bestaan omdat ik word misleid. Daarom geldt dat ik niet word misleid, als ik met zekerheid vaststel dat ik besta.

fallor = ik vergis me, dus besta ik

Ik ben niet onder de indruk van de argumenten van de Academici tegen deze waarheden als ze zeggen: ‘Wat als je je vergist ? Want: als ik me vergis, besta ik. Wie niet bestaat, kan zich niet vergissen; en daarom geldt: ik besta, als ik me vergis. En omdat ik besta als ik me vergis, hoe kan ik me dan vergissen (in te zeggen) dat ik besta, wanneer/omdat het zeker is dat ik besta als ik me vergis. Omdat ik, ookal vergis ik me, toch besta, daarom vergis ik me niet als zonder enige twijfel vaststel dat ik besta.

English: I am deceived, so I am

I am not at all afraid of the arguments of the Academicians, who say, ‘What if you are deceived?’ For if I am deceived, I am. For he who is not, cannot be deceived; and if I am deceived, by this same token I am. And since I am if I am deceived, how am I deceived in believing that I am? for it is certain that I am if I am deceived. Since, therefore, I, the person deceived, should be, even if I were deceived, certainly I am not deceived in this knowledge that I am.

Niet slecht zo … ruim een millennium voor René Descartes.

De Civitate Dei, BOOK XI [XXVI]

Original: Latin

Et nos quidem in nobis, tametsi non aequalem, immo valde longeque distantem, neque coaeternam et, quo brevius totum dicitur, non eiusdem substantiae, cuius Deus est, tamen qua Deo nihil sit in rebus ab eo factis natura propinquius, imaginem Dei, hoc est illius summae trinitatis, agnoscimus, adhuc reformatione perficiendam, ut sit etiam similitudine proxima. Nam et sumus et nos esse novimus et id esse ac nosse diligimus. In his autem tribus, quae dixi, nulla nos falsitas veri similis turbat. Non enim ea sicut illa, quae foris sunt, ullo sensu corporis tangimus, velut colores videndo, sonos audiendo, odores olfaciendo, sapores gustando, dura et mollia contrectando sentimus, quorum sensibilium etiam imagines eis simillimas nec iam corporeas cogitatione versamus, memoria tenemus et per ipsas in istorum desideria concitamur; sed sine ulla phantasiarum vel phantasmatum imaginatione ludificatoria mihi esse me idque nosse et amare certissimum est. Nulla in his veris Academicorum argumenta formido dicentium: Quid si falleris? Si enim fallor, sum. Nam qui non est, utique nec falli potest; ac per hoc sum, si fallor. Quia ergo sum si fallor, quo modo esse me fallor, quando certum est me esse, si fallor? Quia igitur essem qui fallerer, etiamsi fallerer, procul dubio in eo, quod me novi esse, non fallor. Consequens est autem, ut etiam in eo, quod me novi nosse, non fallor. Sicut enim novi esse me, ita novi etiam hoc ipsum, nosse me. Eaque duo cum amo, eundem quoque amorem quiddam tertium nec inparis aestimationis eis quas novi rebus adiungo. Neque enim fallor amare me, cum in his quae amo non fallar; quamquam etsi illa falsa essent, falsa me amare verum esset. Nam quo pacto recte reprehenderer et recte prohiberer ab amore falsorum, si me illa amare falsum esset? Cum vero et illa vera atque certa sint, quis dubitet quod eorum, cum amantur, et ipse amor verus et certus est? Tam porro nemo est qui esse se nolit, quam nemo est qui non esse beatus velit. Quo modo enim potest beatus esse, si nihil sit?

Translation: English

And we indeed recognize in ourselves the image of God, that is, of the supreme Trinity, an image which, though it be not equal to God, or rather, though it be very far removed from Him,-being neither co-eternal, nor, to say all in a word, consubstantial with Him,-is yet nearer to Him in nature than any other of His works, and is destined to be yet restored, that it may bear a still closer resemblance. For we both are, and know that we are, and delight in our being, and our knowledge of it. Moreover, in these three things no true-seeming illusion disturbs us; for we do not come into contact with these by some bodily sense, as we perceive the things outside of us,-colors, e.g., by seeing, sounds by hearing, smells by smelling, tastes by tasting, hard and soft objects by touching,-of all which sensible objects it is the images resembling them, but not themselves which we perceive in the mind and hold in the memory, and which excite us to desire the objects. But, without any delusive representation of images or phantasms, I am most certain that I am, and that I know and delight in this. In respect of these truths, I am not at all afraid of the arguments of the Academicians, who say, What if you are deceived? For if I am deceived, I am. For he who is not, cannot be deceived; and if I am deceived, by this same token I am. And since I am if I am deceived, how am I deceived in believing that I am? for it is certain that I am if I am deceived. Since, therefore, I, the person deceived, should be, even if I were deceived, certainly I am not deceived in this knowledge that I am. And, consequently, neither am I deceived in knowing that I know. For, as I know that I am, so I know this also, that I know. And when I love these two things, I add to them a certain third thing, namely, my love, which is of equal moment. For neither am I deceived in this, that I love, since in those things which I love I am not deceived; though even if these were false, it would still be true that I loved false things. For how could I justly be blamed and prohibited from loving false things, if it were false that I loved them? But, since they are true and real, who doubts that when they are loved, the love of them is itself true and real? Further, as there is no one who does not wish to be happy, so there is no one who does not wish to be. For how can he be happy, if he is nothing?

De schoonheid van de basiliek van Vézelay is een wonder. Je hebt geen geloof of kennis van zaken nodig. Je hoeft enkel onder het tympaan door, de kerk binnen te gaan en het geheel op je laten inwerken. Wat je vervolgens niet moet doen is met een toeristische gids in de hand de kerk doorwandelen en met een verrekijker alle kapitelen bekijken. De meesten zeggen (ons) niets. En je krijgt er gegarandeerd pijn in de nek van. Neen, het geheim van de basiliek is dat ze samenspant met het licht, ze is een vriendin van de zon. Als de zomerzonnewende nadert kun je tegen het middaguur zelfs via het licht opgaan naar het Licht:

Dat wil zeggen: als je de kerk in mag…. Want als je je omdraait, zie je dit:

Echter daarom niet getreurd: Laat de obsessie voor het uitzonderlijke de vreugde om het gewone toch niet verhinderen: Ga gewoon wanneer het u uitkomt… en geniet, want het gebouw (kleuren, licht, verhoudingen) is altijd mooi. Trouwens: de hele week voor of na de zonnewende zie je het ook, alleen niet meer zo precies in het midden. En: rond de dag-nacht-evening (lente/herfst) belichten de stralen van de middagzon de kapitelenrij. Dat kan geen toeval zijn. Daar moet iemand de hoek/stand van de zon hebben berekend.

Dit zonnepad is overigens nu ook weer niet zo uniek als men soms suggereert. Bijna alle romaanse (en gothische) kerken hebben een muur op het Zuiden en vaak hoge vensters. Het zou zelfs zomaar per ongeluk kunnen lukken, want het is een kwestie van verhouding hoogte-breedte van de kerk – positie van de ramen.¹ Terzijde: dit fenomeen is inmiddels al bijna 900 keer voorgekomen, maar is pas sinds 1976 een attractie. De toenmalige vicaris van Vézelay, Hugues Delautre (1922 – 2008, franciscaan) vond het zo opvallend en betekenisvol, dat hij het wereldkundig heeft gemaakt; waarvoor dank!

De kerk is altijd mooi, ook in de donkerste weken van het jaar – als de zon eigenlijk nog maar nauwelijks boven de horizon uitkomt. Ook dan heeft Vézelay een verrassing in petto: Rond de middag wordt dan door de midwinterzon een kapitelenrij in het zonnetje gezet die je misschien nog nooit gezien had: Daar hoog in de kerk, waar de ribben van het gewelf/dak beginnen.

Wat erop staat, wat er is uitgebeeld: je moet al arendsogen hebben, wil je het zien. ²

Onderstaand filmfragment brengt je in de winter in de donkere voorhal, waar de gids de deur opendoet (France 2)

De narthex

En dan, even een stap terug, de narthex, de donkere voorhal… Het contrast doet ertoe, is bewust.

De grote hal met galerijen, geeft via drie portalen (elke met hun eigen tympaan) uit op de kerk. Je moet er doorheen, d.w.z. onderdoor … dat betekent dat je hun betekenis meeneemt als je opgaat naar het licht, doorheen de poorten. Dat was de bedoeling van de bouwers en beeldhouwers (sculpteurs). Bezoekers vandaag – de pelgrims gisteren. Er schijnen trouwens ook toen al ‘gidsen’ zijn geweest (in de Middeleeuwen) om duiding te verschaffen voor de minder geleerden onder de pelgrims/bezoekers. De pelgrims kwamen overigens niet voor het gebouw, ook niet voor de lichtsymboliek, maar voor de relikwie van Maria Magdalena. Vaak begonnen ze hier aan hun bedevaart naar Santiago de Compostella. De grote hal werd zelfs speciaal voor hen gebouwd, ergens tussen 1120-1135.

Timpaan

De tympaan boven de hoofdpoort is een van de fraaiste en sterkst uitgewerkte voorbeelden van de Romaanse kunst. Echt een ‘meesterwerk’, een chef d’oeuvre. Ook de afbeelding intrigeert. Christus staat centraal, tronend in heerlijkheid (gevat in een mandorla – amandelvorm: duidt op een verheerlijkt lichaam, ‘aan gene zijde’). Alleen is dit geen doorsnee Christus. Vézelay is the odd one out temidden van andere vroeg-twaalfde eeuwse timpanen (nabij : Autun, ver weg: Moissac, Conques: Altijd het laatste oordeel, met links van hem de verdoemden en rechts de gelukzaligen). Dat is hier niet het geval. Het tympaan is ook interessant door wat er in de halve bogen rond de centrale afbeelding te zien is: De hele wereld, met allen die daarop wonen. Nieuwsgierig? Hier kunt u een beschrijving lezen van wat er te zien is, en een emeritus professor vroeg-middeleeuwse kunst en cultuur Conrad Rudolph meent dat in deze voorstelling wordt samengevat Christus van ‘kosmische’ betekenis is. Hiervoor vouwt hij de halve cirkel van het tympaan open tot een volledige cirkel: (afbeelding overgenomen met toestemming van prof. Conrad Rudolph)

Dick Wursten

• Vézelay – de figuren op het tympaan uitgelegd
• Vézelay – een kosmisch tympaan
• Vézelay – very short history en bouwgeschiedenis
• Wat doet die acrobaat daar in Vézelay?