De christelijke traditie leeft voort in de cultuur. Dat is onze overtuiging.
Echter: Geloofsgemeenschappen bekommeren zich daar doorgaans weinig om. Het gaat toch om het geloof, zeggen zij, cultuur is bijzaak. Cultuurminnaars zijn zich er nauwelijks van bewust. Zij vinden het christelijke aspect bijzaak.
Wij zijn van mening dat ze zich vergissen, zeer tot schade van zowel de geloofsgemeenschappen als de cultuurminaars. Daarom willen wij (= onze missie) christendom en cultuur (opnieuw) bijeen brengen.
Als protestantse cultuurkring hebben wij in het voetspoor van Luther hierbij vooral aandacht hebben voor het duo Muziek & Woord.. Als Antwerpse cultuurkring vertrekken we op exploratie vanuit die stad. Daar hebben wij – zo te zeggen – ons base camp opgeslagen.
Als u mee wilt exploreren, schrijf u in op de nieuwsbrief (zie het menu hiernaast).
Een tekst van de hand van de voorzitter van PROCANT, verschenen in TERTIO (3 oktober 2018). De aanleiding is de bouw van een barokorgel in de Sint-Norbertuskerk en de Bach-cantatediensten die daar plaatsvinden.
De huwelijksplechtigheid van Prins Harry en Meghan Markle zou swingend zijn, was aangekondigd. Ik heb het niet gemerkt. Deftiger dan het gospelkoor zong en klassieker dan het strijkorkest speelde, kon niet. Gelukkig was er Michael Curry, de Amerikaanse bisschop die preekte als een zwarte Baptisten-dominee. Een frisse wind waaide door de kerk van Windsor, zeker toen hij halverwege z’n voorbereide tekst opzij legde en begon te improviseren… There is a balm in Gilead, riep hij de verbijsterde toehooders toe…
Wàt hij verder zei was niet echt wereldschokkend (liefde zou moeten heersen over alle domeinen van het leven, dat hoor je wel vaker), maar hòe hij het zei wel: In een retorische opstapeling van zinnen riep hij de aanwezigen op zich voor te stellen (‘Imagine…’) wat het zou betekenen als de liefde het echt voor het zeggen zou hebben. Voortbordurend op dit thema wilde hij de kracht van de liefde in de verf zetten. Hij had daarvoor blijkbaar een stuk geprepareerd over Teilhard de Chardin en de uitvinding van het vuur (niet zo geslaagd, vond ik). Maar voordat hij daaraan begon, schoot hem iets anders te binnen. Hij legde de tekst opzij, en begon te improviseren. En toen vlogen de vonken er af…
Zo gaat dat bij zwarte predikers, en zeker op de vooravond van Pinksteren. Hij verwees naar de aloude negro-spiritual ‘There is a balm in Gilead, to make the wounded whole’.
Hij citeerde – vol enthousiasme – een paar zinnen uit dit lied en ging verder. Ik vermoed dat dit een volkomen onbegrijpelijke passage moet zijn geweest voor 99,99% van de kijkers.
Wat komt die balsem uit Gilead (waar ligt dat in godsnaam? En wat is dat voor balsem?) in een trouwpreek in Windsor doen. Het antwoord is simpel als je de spiritualiteit van de black Americans een beetje kent. Die is helemaal opgebouwd uit bijbelse metaforen. Alle bijbelverhalen passen ze op hun eigen leven toe. Als Mozes vlak voor z’n dood op een ‘mountaintop’ klimt en vandaar ‘the promised land’ ziet, dan kan een prediker die zijn einde voorvoelt zo ook over zichzelf spreken en over zijn droom (Martin Luther King, vlak voor zijn dood). En als je onoverkomelijke obstakels tegenkomt in je leven, dan denk je aan ‘Joshua’ en hoe hij ‘the battle of Jericho’ naar z’n hand zette ‘and the walls came tumbling down’.
De balsem van Gilead
En nu kom ik bij de ‘balsem in Gilead’ – als je twijfelt of de liefde dat wel allemaal bewerken kan, dan roep je met de profeet Jeremia (hoofdstuk 8, vers 22) uit, dat het tijd wordt voor ‘de balsem uit Gilead’. – Medicinaal-historisch moet u weten dat in Gilead (een gebied net over de Jordaan) een balsemhars gewonnen werd, die in de oudheid de naam had alle kwalen te kunnen genezen, een panacée. Ze was dan ook zeer gegeerd. En zo komt ze ook in de bijbel enkele malen ter sprake. – Vrij associërend en christelijk annexerend heeft de kerk zich dit cultuurproduct toegeëigend en er een beeld in gezien van het hemelse medicijn bij uitstek: Jezus’ bloed dat redt van alle zonden (dat ‘heelt’. Hij is de heelmeester, de Heiland). Ja, dat klinkt raar in een post-christelijke tijd, maar dat was doodgewoon in een vrome preek in pakweg Leipzig 1730 (in de cantates van J.S. Bach komt de balsem uit Gilead ook 2x voor: BWV 25, 103), en een standaard retorische formule in een Amerikaanse baptistenkerk in het midden van 19de eeuw. Mooi om zo’n eeuwenoud beeld nog eens langs te zien komen in Windsor, vond ik. Het prikkelt de verbeelding.
21 mei 2018, Dick Wursten
P.S. Nu begrijpt u ook waarom in The Handmaid’s Tale het autoritaire theocratische regime na haar staatsgreep ‘The Republic of Gilead’ heeft uitgeroepen. Zij, en zij alleen – zo claimen zij – hebben de ‘medicijn’ die de ziekte (de zonde, het kwaad) kan overwinnen. Een heilsleer leidt licht tot tirannie.
De schoonheid van de basiliek van Vézelay is een wonder. Je hebt geen geloof of kennis van zaken nodig. Je hoeft enkel de kerk binnen te gaan en je ervaart het (als de zon schijnt). De kerk spant samen met het licht, ze is een vriendin van de zon. En als de zomerzonnewende nadert kun je tegen het middaguur zelfs via het licht opgaan naar het Licht… als je tenminste binnengeraakt (foto vanaf het altaar):
Over Gender wordt veel gedebatteerd. Veel hete hoofden, koude harten en soms ook nog al niche-achtig. Back to basics, zou ik zeggen, d.w.z laten we beginnen met de realiteit, d.w.z. het dagelijks leven van mannen en vrouwen (ik bedoel nu qua sexe, niet qua gender). Dan blijkt er een kloof te zijn tussen mannen en vrouwen wat de toegang tot onderwijs, werk, gezonheidszorg, en politiek betreft. Men noemt dat de gender gap. De afbeelding hieronder toont die in 2016 [het is er sindsdien niet op vooruitgegaan zegt het meest recente rapport van 2022. Hier raadpleegbaar.] – Groen = Het gaat de goede kant op qua ‘equality’ in het sociale leven. – Rood = Vrouwen hebben een ‘handicap’ als ze willen deelnemen aan het sociale leven. – Grijs = geen gegevens voorhanden, meestal een negatief signaal.
.
De volgende wereldkaart toont welke religie waar dominant is in de wereld. Leg ze eens over elkaar en je ziet coïncidenties. NB: dat is niet hetzelfde als causale verbanden. Dat zou simplistisch zijn. Er zijn nog wel meer maatschappelijke [f]actoren dan religie alleen. Wel maakt het duidelijk dat er in bepaalde regio’s in de wereld werk aan de winkel is. Vanuit religieus oogpunt is dat de vraag: Is in regio’s waar vrouwen het moeilijk hebben religie een helpende of een onderdrukkende factor? – Groen = Islam – Blauw-paars = christendom
Niet wat er staat, maar hoe je leest… Niet de filologie, maar de hermeneutiek is bepalend…
Het punt bij ‘godsdiensten met een heilig boek’ is niet zozeer wat er staat in die (oude) boeken, maar wat men nu doet met wat er staat. Dus niet filologie en exegese zijn doorslaggevend, maar hermeneutiek. Terzijde: in de media valt men bijna allemaal in de valkuil van de ‘geleerdenstrijd’: hete hoofden en koude harten… want je kunt met een heilig boek nog alle kanten op, bijna had ik geschreven: los van wat er staat.
Ik bedoel: Een heilig boek – met goudbeslag etc – kan in processie binnengedragen worden in wolken wierook gehuld, terwijl iedereen rechtstaat of diep buigt… En met voorgelezen of gereciteerd worden op verhoogde toon… dat zegt niets over wat men met de tekst die men net gereciteerd heeft uit dat boek doet. Iedereen die wel eens een evangelielezing in een roomskatholieke mis heeft aanhoord, weet dat het na de acclamatie echt nog alle kanten op kan met de homilie. En daar zit het springende punt, daar meldt zich de hermeneutiek (de ‘vertolking’ van het gelezen voor de huidige verstaander). Echt alle kanten: Stel dat het een lastige tekst is (bijv. dat de vrouw moet zwijgen in de gemeenschap van gelovigen) dan kan men dat linea recta toepassing verklaren op het leven vandaag – onhistorisch dus, want met overslaan van vele eeuwen menselijke geschiedenis. Men kan echter ook een vrije, al dan niet geslaagde, filosofische beschouwing over het onderwerp houden, waarbij men met die lastige’ tekst in gesprek gaat (tegen-sprekelijk) en/of hem historisch kadert (en zo z’n gezag voor heden ondermijnt) etc. Men kan hem ook geheel ignoreren en net doen alsof er geen probleem is. Meer dan voorlezen moet dat niet zijn…
The proof of the pudding is in the eating.
NB: There is no such thing as an objective reading; il n’y a pas de hors-texte; Er is geen verstaan mogelijk, zonder Vorverständnis (en dus vooroordeel – maar dat geeft niet, want dat stelt zich wel al lezend en na-denkend, wel bij)
Die oude Romeinen waren zo gek nog niet. Lees eens de eerste twee alinea’s uit hoofdstuk 1 van het 2000 jaar oude boek over de Architectuur van de Romeinse bouwmeester Vitruvius. Hier somt hij kort de basiskwalificaties (kerncompetenties) van een architect. Een combinatie van theoretische culturele kennis en materieel-praktische kennis. Handvaardigheid noemt Vitruvius dat laatste letterlijk.
[tekst in Engels en Latijn]
1. The science of the architect depends upon many disciplines and various apprenticeships which are carried out in other arts. The particularity of an architect’s work consists in a combination of craftsmanship and technological insight. Craftsmanship is the continued and familiar practice, carried out by the hands in such material as is necessary for the purpose of a design. Technological insight sets forth and explains how the things wrought are in accordance with technical skill and method.
2. So architects who without culture (without books) aim at manual skill, cannot gain a prestige corresponding to their labours, while those who trust to theory and literature alone, obviously follow a shadow and not reality. But those who have mastered both, like men equipped in full armour, soon acquire authority and attain their purpose.
Vitruvii De Architectura, Liber Primus
1. Architecti est scientia pluribus disciplinis et variis eruditionibus ornata, [cuius iudicio probantur omnia] quae ab ceteris artibus perficiuntur. Opera* ea nascitur ex fabrica et ratiocinatione. Fabrica est continuata ac trita usus meditatio, quae manibus perficitur e materia cuiuscumque generis opus est ad propositum deformationis. Ratiocinatio autem est, quae res fabricatas sollertia ac rationis proportione demonstrare atque explicare potest.
2. Itaque architecti qui sine litteris contenderant ut manibus essent exercitati, non potuerunt efficere, ut haberent pro laboribus auctoritatem; qui autem ratiocinationibus et litteris solis confisi fuerant, umbram non rem persecuti videntur. at qui utrumque perdidicerunt, uti omnibus armis ornati citius cum auctoritate quod fuit propositum sunt adsecuti.
Opdracht: lees het onderstaande verhaal en beantwoord de vraag.
Sara is een meisje dat opgroeit in een streng kerkelijk milieu. Haar moeder is in een nachtelijk verkeersongeval omgekomen toen ze nog een peuter was. Ze groeit op met enkel haar vader. Die houdt enorm veel van haar maar is van het zwijgzame type en ‘over-protective’. Sara voelt zich opgesloten, beknot, maar als ze het ter sprake brengt is haar vader duidelijk: “Ik ben je vader, ik weet wat goed voor je is en zolang je hier woont, zul je doen wat ik zeg!” Op school ontmoet ze Pierre, een avontuurlijke jongen uit Parijs. Het klikt. Ze beginnen zelfs in het geheim een relatie. Ze zwijgt erover tegen haar vader, vooral ook omdat Pierre niets heeft met de kerk. Hij begint altijd meewarig te glimlachen als zij over het geloof, of over God begint. Ze weet zo al wat haar vader zal zeggen. De dag dat Pierre terug moet naar Parijs komt snel naderbij. Hij probeert Sara te overtuigen met hem mee te gaan. Zij wil wel, want ze is smoorverliefd, maar ze durft niet. Ze vreest haar vader’s reactie. De vakantie breekt aan. Vlak voor hij vertrekt, laat Pierre Sara per sms weten dat hij echt van haar houdt en dat hij zondagavond op haar zal wachten bij het station. Hij heeft twee tickets voor de nachttrein naar Parijs. Het is nu of nooit !Sara wordt verscheurd door haar liefde voor Pierre en haar vader. Ze kan niet kiezen. De bewuste zondagavond zitten vader en dochter beneden in de woonkamer. Sara ziet hoe haar vader langzaam in slaap dommelt bij de open haard. Ze staat op – ze weet niet precies wat haar beweegt – ze verzamelt snel wat kleren, steekt die in een rugzak, opent zachtjes de voordeur en springt op haar fiets. Ze heeft nog een kwartier om het station te halen. Ze neemt de binnenweg door het park. Maar voor ze halverwege is, wordt ze door onbekenden in het park overvallen. Ze krijgt een klap op haar hoofd, valt, komt ongelukkig neer en sterft.
Vraag: wie is verantwoordelijk voor de dood van Sara ?
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Het antwoord is: de daders… Niet de vader, niet Sara, niet haar vriend, niet de kerk, niet de politie. Toch gaat het in veel soortgelijke discussies in de media en diverse fora bijna altijd over de varianten van die laatste groep.
Als ik de term ‘erbarmen’ hoor dan schieten mij heel veel dingen tegelijk te binnen, maar ik herinner me toch vooral een moment – jaren geleden was het – dat ik naar de radio luisterde en middenin een muziekstuk viel, waarin een viertal strijkers met donkere tonen preludeerden op iets, … ik wist niet wat, maar was meteen gepakt door de sfeer, er zat een intensiteit in, er werd spanning opgebouwd, en het was duidelijk: het ging ergens naar toe. De prelude werd afgerond en in lange noten leek er een koraal te beginnen, maar voordat de melodie zich kon ontvouwen, begon een een bas erdoorheen te zingen, Erbarm dich, erbarm dich…. Hij bleef het maar herhalen, steeds intenser… tot de spanning zich ontlaadde en de hele zin eruitkwam: Erbarm dich mein, o Herre Gott, nach deiner grossen Barmherzigkeit…
Het was een geestelijke concert van Heinrich Schütz (SWV 477), een Duitse berijming van de bekende boetepsalm (50 of 51), miserere mei. De roep om erbarmen is hier niet maar een algemene noodkreet, vanuit de diepte van ellende, maar heel specifiek de roep om ontferming van iemand die weet dat hij gefaald heeft, z’n kansen verspeeld, schuld op zich geladen heeft…. en dus geheel is aangewezen op de ‘barmhartigheid’ van de ander, i.c. God. Nooit heb ik intenser de roep om erbarmen in de muziek gehoord dan hier. Voor mij zinkt – met alle respect – de beroemde aria van Bach hierbij in het niet.
Naar mijn aanvoelen is bij Schütz het gevoel van verlorenheid minstens zo intens is als bij Bach, daar is geen twijfel mogelijk als je Michael Schopper hoort zingen, maar tegelijk is er geen enkel spoor van chantage of zelfbeklag in aanwezig. Het heeft niets van een ‘tearjerker’. Dat vind ik eerlijk gezegd bij Bach wel eens het geval, hoewel het dan vaak aan de uitvoering ligt. Ik bedoel: de grens tussen ‘gevoelig zijn, empathisch zijn’ aan de ene kant en ‘sentimentaliteit’ aan de andere kant is soms heel dun.
Trouwens: Hoeveel luisteraars en bewonderaars van Erbarme dich zo vraag ik me wel eens af, zijn zich ervan bewust dat ook deze aria niet de ‘uitdrukking van het verdriet van de mensheid’ in het algemeen is, maar de ontreddering articuleert van een mens die net iets vreselijks heeft gedaan. Die tot het besef komt wat hij gedaan heeft, dat het ‘onherstelbaar’ is. Petrus heeft z’n beste vriend in de steek gelaten en verloochend. Subtiel détail: het interval waarmee Petrus Jezus verloochend (ich kenne des Menschen nicht) is exact hetzelfde als de klagende uitroep waarmee de aria begint (verminderde sixt). Alsof ook Bach dit verband wil benadrukken.
Waarmee ik maar zeggen wil: Erbarmen heeft een ethos nodig, anders verwordt een authentiek gevoel al snel tot sentimentaliteit.
