29 SEPTEMBER – Luthers dienstboek midden 16de eeuw.
Helemaal in lijn met Luthers adagium dat je de kerkelijke traditie (15 eeuwen traditie, gebed, theologie, vroomheid, muziek) niet moet verguizen, maar moet behouden, waarderen, en indien theologisch niet helemaal zuiver op de graat, dan je dan eerst moet proberen die ‘christlich zu bessern’. Als dat echt niet lukt, dan pas… schaf je af. Hij behield dus het Katholieke liturgische trooster (feesdagen, vieringen, ordinarium (lezingen, gebeden, liederen)… en ook het Latijn. Waarom niet? Als het Woord maar werd verkondigd. Tegelijk kon je zo een schat aan liederen bewaren, en gebedsteksten. En de jongelui leerden meteen Latijn (het langst is de traditie gebleven… op scholen). Hieronder de liturgie voor de vesper voorafgaand aan het feest van de Aartsengel Michael: 29 september. Er zijn drie hymnen voorzien. Een nieuwe (Melanchthon), een verbeterde (de oudste, ca. 800 van Hrabanus Maurus) en een ongewijzigde.
Interesse hoe dat klonk: Hier hebt u de hele liturgie met muziek van Hieronymus Praetorius:
Psalmi. 103, 91, 34, 8, 68, 104, 33
Evangelium (ad Matutinum). Matthaei 18:1-11
Epistula (ad Vesperas). Apocalypsis 12:7-12
Laudemus Dominum, quem laudant angeli : quem Cherubim et Seraphim, Sanctus, sanctus, sanctus proclamant. (Super Psalmos.)
Benedicite Domino omnes angeli eius potentes virtutes : qui facitis verbum eius, ad audiendum vocem sermonum eius. (Ps. 102, Introitus.)
℣. Benedicite Domino omnes Angeli eius.
℟. Potentes virtute qui facitis verbum eius.
Dum sacrum mysterium cerneret Johannes, Archangelus Michael tuba cecinit : dignus es Domine Deus noster, accipere librum, et aperire signacula eius, Alleluia. (Super Canticum.)
Consurgat, quaesumus Domine, Michael Archangelus in tempore hoc : qui stet pro filiis populi tui contra furorem Draconis infesti. (Super Canticum.)
Deus, qui miro ordine Angelorum ministeria hominumque dispensas, concede propitius, ut a quibus tibi ministrantibus in coelo semper assistitur, ab his in terra nostra vita muniatur. Per Dominum nostrum Jesum Christum filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus sancti Deus, per omnia secula seculorum. Amen.
Hymni
- Dicimus grates tibi, summe rerum / Conditor, gnato tua quod ministros / Flammeos finxit manus angelorum / Agmina pura.
- Qui tuae lucis radiis vibrantes / Te vident laetis oculis, tuasque / Hauriunt voces, sapientiaeque / Fonte fruuntur.
- Nos non ignavum finis esse vulgus, / Nec per ingentes volitare frustra / Aetheris tractus, temere nec inter / Ludere ventos.
- Sed jubes Christo comites adesse / Et pios caetus hominum tueri, / Qui tuas leges venerantur, atque / Discere curant.
- Impiis ardens odiis et ira / Nam tuis castris draco semper infert / Bella, qui primis scelus atque mortem / Intulit orbi.
- Hic domos, urbes, tua templa, gentes / Et tuae legis monumenta tota / Et bonos mores abolere tentat / Funditus omnes.
- Interim sed nos regit angelorum, / Quae ducem Christum sequitur, caterva, / Atque grassantis reprimit cruenta / Arma draconis.
- Angeli Lothon Sodomae tuentur, / Inter infestos Clisaeus hostes, / Angelis cinctus, nihil extimescit / Bellica signa.
- Tutus est inter medios leones, / Angelis septus, Daniel propheta: / Sic tegit semper Deus his ministris / Omnia nostra.
- Hoc tuum munus celebramus una, / Et tibi noster chorus angelique / Gratias dicunt simul accinentes, / Conditor alme.
- Et tuo templo vigiles ut addas / Angelos semper, populoque, gnati, / Qui tui verbum colit, obsecramus / Pectore toto.
—Philippus Melanchthonis, 1539
- Christe sanctorum decus Angelorum, / Author humani generisque rector, / Supplices nobis, tribuas rogamus / Scandere coelum.
- Angelos sanctos jubeas ubique / Esse custodes, vigilesque nostros, / Impetus contra Satanae malignos, / Insidiasque.
- Ut tuum verbum doceatur apte, / Nulla perversi, valeatque secta, / Dogmatis, nostros pietate ficta, / Fallere sensus.
- Angelus quondam Michael triumphum / Regibus Persis reparavit, idem / Publicam pacem, tueatur omni / Tempore nobis.
- Angelus vitam regat universam, / Adjuvet nostros simul et labores, / Cuncta quod possint tibi comprobari, / Christe precamur.
- Praestet hoc nobis Deitas beata, / Patris ac Nati, pariterque sancti / Spiritus, cuius resonat per omnem / Gloria mundum.
—Correctus a M. Hermanno Bonno. *
- Deum precemur supplices / Ut corda nostra excitet, / Ad agnoscendam gratiam / Nobis ab ipso praebitam.
- Quod verbum sui Filii / Mundo remisit perdito, / Et fluctuanti tenebris, / Quis jactabamur miseri.
- Nec intra modum bonitas, / Ista tam ingens constitit, / Sed luce clara micuit, / Foedosque errores dispulit.
- Et ut credentes firmiter, / Tuti vivant periculis, / Angelico praesidio, / Munit pios tutissimo.
- Hos puros finxit Spiritus / Deus, ut essent comites, / Suis semper fidelibus, / Quorum gressus dirigerent.
- Quapropter eius maximam, / In nos miremur gratiam, / Bonique simus filii, / Patris nostri tam optimi.
- Quem mente pura colere, / Nitamur summis viribus, / Ne consequamur praemia, / Cum perditis spiritibus.
- Jesum patronum optimum, / Nobis adesse petimus, / Quo nos pro sua gratia, / Perducat ad coelestia. Amen.
* De tekst van deze hymne is (theologisch) gecorrigeerd door Hermann Bonnus (niet ‘uit Bonn’. maar ‘uit Buunen’, 1504–1548). Deze lutherse theoloog—rector en superintendent in Lübeck—vertaalde Luthers Duitse Bijbel in het Nederduits en was zelf ook als hymnedichter actief (O, wir armen Sünder… is van zijn hand). In 1539 (of pas postuum voor het eerst uitgegeven in 15591, daar ben ik niet zeker van) publiceerde hij een zeer invloedrijk liturgisch werk: Hymni et Sequentiae, tam de tempore quam de Sanctis cum suis melodiis sicut olim sunt cantata in ecclesia Dei & iam passim correcta, per… (Lübeck, 1539; vele herdrukken). Het woord correcta verwijst naar wat Luther dus christlich bessern noemde—het aanbieden van theologisch gezuiverde bewerkingen van katholiek materiaal. Hieronymus Praetorius heeft waarschijnlijk uit dit boek geput voor zijn Cantiones sacrae. De bundel werd veelvuldig gebruikt in scholen, maar ook in vespers en metten—een win–winsituatie: vrome teksten en Latijnse vorming. De hymnal Psalmodia sacra van Lossius behoort tot dezelfde traditie (voor het eerst gedrukt in 1553). De uitgebreide herdruk van 1579 bevat deze hymne, met verwijzing naar Bonnus als corrector.
Christe, sanctorum decus Angelorum (vertaling)
1. Christe, sanctorum decus Angelorum
Auctor humani generis et rector,
Supplices nobis, tribuas rogamus
scandere caelum.
Christus, sieraad der heilige engelen,
Schepper en bestuurder van de mensheid,
wij vragen, geef onze gebeden
een stairway to heaven
2. Angelos sanctos jubeas ubique
Esse custodes, vigilesque nostros,
Impetus contra Satanae malignos,
Insidiasque.
Beveel de heilige engelen alom
waakzaam te zijn en ons te beschermen
tegen de gemene en verraderlijke aanvallen
van de duivel
3. Ut tuum verbum doceatur apte,
Nulla perversi valeatque secta
Dogmatis nostros, pietate ficta,
Fallere sensus.
Opdat uw Woord gepast worde onderwezen,
geen perverse sekte leergezag verkrijge,
noch met geveinsde vroomheid
onze zinnen misleide.
4. Angelus quondam Michael triumphum
Regibus Persis reparavit, idem
Publicam pacem, tueatur omni
Tempore nobis.
Eens zegevierde de engel Michael
over de koningen van Perzie, en
moge hij met algemene vrede ons
altijd beschermen.
5. Angelus vitam regat universam,
Adjuvet nostros simul et labores,
Cuncta quòd possint tibi comprobari,
Christe precamur.
Moge de engel al wat leeft regeren
en ons bij ons geploeter ondersteunen
opdat alles wat wij doen uw welgevallig zij,
zo bidden wij u, Christus.
6. Praestet hoc nobis Deitas beata
Patris ac Nati, pariterque Sancti
Spiritus, cuius resonat per omnem
gloria mundum. (Amen.)
Dit schenke ons de gezegende godheid
van vader en zoon, insgelijks de heilige
Geest, wiens heerlijk weerklinkt
over de gehele wereld. Aman.