Over Christus, acrobaten en de wereld op z’n kop
Voor een (nadere of eerste) kennismaking met de basiliek van Vézelay: iets over de lichtsymboliek, over het tympaan. En toch ook maar een very short history of Vézelay met de lotgevallen van het gebouw.
Op deze pagina iets over een détail dat mij (en anderen) opviel in de afbeeldingen (sculpturen): de aanwezigheid van een acrobaat, of iemand die een radslag doet (of een hand-stand). Ik heb er drie gevonden: twee in het tympaan, en één in de kerk. En vroeg me af wat waarom die daar staan. Is het gewoon een knipoog? (die een glimlach oplevert bij degene die’m ziet) of is het meer dan dat? Een verslag van een zoektocht van meer dan 40 jaar (want toen zag ik ‘m voor het eerst).
Van de drie acrobaten is er eentje quasi verstopt (links in de florale sierlijst) en zijn er twee goed zichtbaar. Het meest opvallend is die op het centrale tympaan in de voorhal, recht boven het hoofd van de verheerlijke Christus. Toch beslist een eervolle plaats. Het is het middelste van drie (of vier) medaillons die de halve cirkel met dierenriemtekens + seizoensarbeiden doorbreken in de hoogzomer (Ze staan tussen het sterrebeeld van de ‘Kreeft’ (links) en de ‘Leeuw’ (rechts)). Dan staat de zon op z’n hoogst en u weet wat er dan gebeurt in Vézelay: je kunt via het licht opgaan naar het licht. Dus toch zeker die kan toch niet ‘gratuit’ zijn. We zullen ‘m eens van wat naderbij bezien.
Acrobaat 1. Boven het hoofd van Christus
Hier lijken – zo op het eerste gezicht – een aantal willekeurige figuren samengebracht: een hond, een mens, en een zeemeermin of een sirene/zeemeermin. Ze hebben gemeenschappelijk dat ze cirkelvormig worden weergegegeven. De hond plooit zich rond in zichzelf (Maar bijt zich niet in de staart), de sirene pakt zichzelf vast bij de staart, en de mens/acrobaat maakt een radslag, een salto, en houdt met beide handen z’n enkels vast. Vandaar: acrobaat. Gezien de context (de dierenriem – de voortschrijdende tijd) is de cirkelvorm wellicht een verwijzing naar de cyclus, de oneindigheid. Als je goed kijkt, dan zie je tussen het laatste sterrebeeld (‘Kreeft’) en de hond nog een ‘halve’ médaillon (op de afbeelding hierboven uiterste links), waarin een vogel is gepropt1. Ook deze probeert een ‘cirkel’ te vormen: de ene poot raakt de snavel, wel lastig in zo’n klein vak.
Zoals gezegd, doorbreken deze figuren de gang van de sterren (dierenriem) en de seizoensarbeid van de mens (de medaillons tussen de sterrebeelden). Ze staan op het hoogtepunt van het tympaan. (meer over de figuren op het tympaan). En precies boven het hoofd van de verheerlijkte Christus staat die acrobaat. De grote kenner van de Middeleeuwse sculpteurs (Francis Salet) schrijft “Il semble que ces trois médaillons n’ont été ajoutés que pour compléter la longueur de la voussure …”,2 maar niets let ons om het anders te zien. En velen hebben dat ook gedaan.
Ik kwam op het spoor van de acrobaat, doordat C.W. Mönnich (de man die mij Vézelay heeft doen ontdekken, zie opstel uit 1994) er een mooie beschouwing aan wijdde in zijn boekje Pelgrimage (1954). Hij is aangekomen in Vézelay en in gesprek geraakt met een top-theoloog, Lucifer geheten. Die vindt het maar niks, een theologische uitglijer van formaat: een acrobaat op de hoogste plaats. Als hij een advies had mogen geven voor de schikking van de figuren rond Christus, dan zou hij daar een heilige geplaatst hebben. Zoiets past toch veel beter bij een Kerk dan een op de kop staande nar, een acrobaat. Mönnich is het daar niet mee eens. Theologisch gezien klopt het juist wel. Hij schrijft:
“Een heilige zou daar niet op zijn plaats zijn geweest. Voor heiligen is Christus niet gekomen; en als er heiligen zijn, dat is het omdat hij zijn apostelen heeft uitgezonden naar de wonderlijke wezens, die Gods aardbodem bevolken en die je in die vakken rondom de uitzendingsgeschiedenis en langs de bovendrempel van de deuren kunt zien. Ik ben eigenlijk heel blij met die acrobaat recht boven Christus’ hoofd. Allicht, dat hij er mag staan; hij is een verkondiging van Gods erbarmen over de mens, die zich in alle bochten wringt om het leven maar te kunnen behouden. Hij behoort er wel degelijk bij. Zie het dan zo, dat hij als het ware de samenvatting is van alle arbeid, in de andere cirkels aan de zijkanten uitgebeeld. Of dat de bedoeling van de beeldhouwer is geweest weet ik niet; maar theologisch zou de zaak heel wel zo bekeken kunnen worden.” (C.W. Mönnich, Pelgrimage, blz. 84)
Mooie gedachtenoefening, vooral ook omdat ze niet wordt geponeerd als zijnde de juiste (zoals veel anderen doen. Don’t trust the guide, who knows everything), maar ter overdenking aangeboden. Een eigentijdse wetenschappelijk-onderbouwde visie op het tympaan waarin ook deze figuur (samen met z’n 3 kompanen) binnen het wereldbeeld van die tijd een plaats krijgt kunt u hier lezen (micro-macrokosmos – Conrad Rudolph)
Maar u hebt nog een andere radslagende mens, acrobaat, te goed, niet op het tympaan, maar in de kerk zelf.
Acrobaat 2: klein kapiteel uitziend op het koor
Saillant détail: Op één van de gebeeldhouwde kapitelen die de kerk rijk is, keert dezelfde persoon terug, bijna helemaal vooraan in de kerk, vlakbij het koor. Terwijl hij met een radslag bezig is, kijkt hij naar het altaar. Dat kun je toch niet laten liggen als ‘predikant’: Is het koor (het altaar) niet de ruimte waar men het offer van Christus gedenkt. Welnu: Om echt te begrijpen wat daar gebeurt, bij het altaar, wat daar ‘herdacht’ wordt (en dus ‘verwacht’ wordt), moet je wel op de kop gaan staan, d.w.z. een Umwertung aller Werte… Het evangelie (Jezus’ woorden en daden) geeft er ook zelf wel aanleiding toe om zulke gedachten te ontwikkelen. Kenners vertellen mij echter, dat een acrobaat voor Middeleeuwse sculpteurs en toeschouwers gewoon een ‘vulmiddel’ was, en geen diepe betekenis. Ik was mijn handen in onschuld, als u toch diepzinnige gedachten pleegt n.a.v. deze handstand.
Acrobaatje 3: verstopt in het struikgewas van de buitenste sierboog.
Terug naar de narthex: Als u de tympaan goed bestudeert en ook de buitenste sierlijst eens scant, zult u nog een acrobaat aantreffen. Je ziet ‘m pas als je het weet. Hieronder: eerste een foto ter oriëntatie (achter het symbool van de ‘Waterman’). Daaronder de enige foto die ik op het internet vond waarop het goed zichtbaar is, afkomstig van een heel nuttige site met alle kapitelen: https://www.hicsum-hicmaneo.com/ (helemaal naar onderen scrollen). En daaronder de foto van dezelfde acrobaat, die met een telelens dit verborgen figuurtje helemaal tot z’n recht doet komen. Hij kijkt u aan..
De laatste foto is een scan uit de ‘guide’ die ik in 1994 kocht in de voorhal van de toen nog ongerestaureerde basiliek.3 Een heel aansprekend figuurtje vind ik.
Dick Wursten
- Vézelay – de figuren op het tympaan uitgelegd
- Vézelay – een kosmisch tympaan
- Vézelay – very short history en bouwgeschiedenis
- Wat doet die acrobaat daar in Vézelay?
- Een pelikaan? Ooievaar? kraanvogel? Het kan ook een gans zijn.
- Francis Salet, Cluny et Vézelay: l’oeuvre des sculpteurs, Paris, 1995, p. 105, 150
- basiliek, van Grieks βασιλεύς – koning: kerk die niet onder jurisdictie van een locale bisschop valt (i.c. Autun). Benaming (erkenning, titel) die een kerk vaak krijgt vanwege een voorname relikwie en/of bedevaart